ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΕΛΕΝΗ
δράμα
Ονομάζουμε δράμα το λογοτεχνικό έργο που περιέχει 'δράση' και 'παριστάνεται' στο θέατρο. Το δράμα γεννήθηκε στην αρχαία μητροπολιτική Ελλάδα του 6ου Άι. π.Χ. κάτω από την ένθεη πνοή της Διονυσιακής λατρείας και έφτασε στο απόγειο του τον 5ο αι. π.Χ. στην Αθήνα. Τα είδη του είναι τρία:
Γ. Α. Μαρκαντωνάτος, ΒΑΣΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ
Το αρχαίο ελληνικό θέατρο
Αριστερά:
Απεικόνιση αρχαίου ελληνικού θεάτρου από την Χάρτα του Ρήγα, 1797
Κάτω:
Το αρχαίο θέατρο Διονύσου, όπου δίδαξε ο Αισχύλος, στους πρόποδες της Ακρόπολης της Αθήνας.
Ελένη (1977)
Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή
16/07/1977 - 17/07/1977 Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, Δήμος Ασκληπιείου, Ελλάδα
Ἔστιν οὖν τραγῳδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳ λόγῳ, χωρὶς ἑκάστῳ τῶν εἰδῶν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων καὶ οὐ δι' ἀπαγγελίας, δι' ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν.
Αριστοτέλης, Ποιητική (1448b-24 κ.ε
"είναι λοιπόν η τραγωδία μίμηση πράξης σημαντικής και ολοκληρωμένης, η οποία έχει κάποια διάρκεια, με λόγο ποιητικό, τα μέρη της οποίας διαφέρουν στη φόρμα τους, που παριστάνεται ενεργά και δεν απαγγέλλεται, η οποία προκαλώντας τη συμπάθεια και το φόβο του θεατή τον αποκαθάρει (λυτρώνει) από παρόμοια ψυχικά συναισθήματα".
μίμησις πράξεως: Ο Αριστοτέλης θεωρούσε την τραγωδία σαν το ύψιστο είδος καλλιτεχνίας. Πρόκειται για την μεταφορά στην σκηνή μιας ανθρώπινης πράξεως. Αντίθετα ο δάσκαλός του, Πλάτωνας, υποστήριζε ότι πρόκειται για μίμηση των συναισθημάτων που προέρχονται από την απομίμηση μιας πράξεως, δηλαδή η τραγωδία για τον Πλάτωνα, ήταν «μίμηση της μίμησης» η οποία ξέφευγε από την πραγματικότητα.
μέγεθος εχούσης: Η τραγωδία θα πρέπει να έχει αρχή, μέση και τέλος, πρέπει το μέγεθός της να είναι κανονικό, ούτε μικρό ώστε να μην μπορεί να αποδώσει όλα τα νοήματα, αλλά ούτε και μεγάλο που να προκαλεί ανία στον θεατή.
κάθαρσιν: Είναι απαραίτητο ο θεατής να «καθαίρεται» από το άγχος και τις έντονες ψυχολογικές μεταπτώσεις που τον κατακλύζουν, παρακολουθώντας την εξέλιξη του δράματος. Γι’ αυτό ο ήρωας θα πρέπει να διαλεχτεί με μεγάλη προσοχή, δεν πρέπει να είναι κακός και ανέντιμος, γιατί ο θεατής θεωρεί αναπόφευκτη την τιμωρία του και δεν συμπάσχει μαζί του. Δεν πρέπει να είναι αδιάβλητος και εξαίρετος γιατί ο θεατής οργίζεται με τους θεούς, όταν ο ήρωας δεινοπαθεί χωρίς να φταίει. Ο ήρωας, πρέπει να είναι σαν τον Οιδίποδα, ο οποίος είναι ένας άνθρωπος με πολλές διακυμάνσεις στον χαρακτήρα του, είναι καλός, δίκαιος, θρασύς, καχύποπτος, ένα συνηθισμένος άνθρωπος.
H τριλογία του Αισχύλου «Αγαμέμνων», «Χοηφόροι» και «Ευμενίδες», γνωστή με το συλλογικό όνομα «Ορέστεια» είναι η μόνη τριλογία του Αισχύλου που σώζεται ολόκληρη. Παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 458 π.Χ. στη γιορτή των Διονυσίων και αντλεί το θέμα της από το μύθο των καταραμένων Ατρειδών, απογόνων του Ατρέα, στους οποίους επί πολλές γενιές το ένα έγκλημα διαδέχεται το άλλο.
Συνοπτικά, ο νοηματικός άξονας των τριών τραγωδιών που τη απαρτίζουν την Ορέστεια είναι ο εξής: Στο έργο Αγαμέμνων, ο Αγαμέμνων, ο νικητής της εκστρατείας εναντίον των Τρώων, επιστρέφει έπειτα από πολλά χρόνια στο παλάτι του στις Μυκήνες, όπου βρίσκει τη γυναίκα του, την Κλυταιμνήστρα, η οποία έχεις αρκετούς λόγους για να τον μισεί: έχει αποκτήσει έναν εραστή, τον Αίγισθο, αλλά κυρίως δεν τον έχει συγχωρέσει για τη θυσία της κόρης τους Ιφιγένειας, την οποία είχε κάνει ο Αγαμέμνων πριν από την εκστρατεία κατά της Τροίας. Στο τέλος η Κλυταιμνήστρα δολοφονεί τον Αγαμέμνονα. Στις Χοηφόρους, ο Ορέστης ύστερα από χρόνια απουσίας επιστρέφει στο παλάτι και σκοτώνει τη μητέρα του, Κλυταιμνήστρα, με την παρότρυνση της αδελφής του Ηλέκτρας, θέλοντας να εκδικηθεί τον φόνο του πατέρα τους. Στις Ευμενίδες, ο Ορέστης εμφανίζεται να καταδιώκεται από τις Ερινύες και παρουσιάζεται ενώπιον του δικαστηρίου που έχει ιδρύσει η θεά Αθηνά, όπου κρίνεται η τύχη του. Τελικά, ύστερα από απόφαση του δικαστηρίου, αθωώνεται, ανοίγοντας μια νέα εποχή για την Αθήνα.
Η Ορέστεια καταπιάνεται με τρία μείζονα θέματα: την ύβρι, τον φόνο και την ενοχή, τα πραγματεύεται δε με αξιοθαύμαστη οξυδέρκεια και βαθύτητα. Η πρώτη τραγωδία της τριλογίας αρχίζει με την επάνοδο του Αγαμέμνονα από την Τροία. Καθώς γνωρίζουμε πως πριν από την έναρξη της εκστρατείας ο Αγαμέμνων έχει θυσιάσει την κόρη του, Ιφιγένεια, για να εξασφαλίσει από τους θεούς την ευόδωσή της, το μοτίβο της ύβρεως τίθεται όχι μόνον ως ένα από τα βασικά θέματα της τραγωδίας, αλλά ως προϋπόθεσή της.
Αριστερά, η αφίσα της παράστασης Ευριπίδου Ελένη από το
ΔΗΠΕΘΕ Καλαμάτας, ΔΗΠΕΘΕ Αγρινίου, Καλοκαίρι 2013
Πέμη Ζούνη, Αντώνης Καφετζόπουλος, Σκηνοθεσία Βασίλης Νικολαίδης
Κάτω, Ο Χορός της παράστασης
Ο Χορός
ήταν ομάδα δώδεκα και αργότερα (από την εποχή του Σοφοκλή) δεκαπέντε ατόμων που τραγουδούσε, ενώ παράλληλα χόρευε τα χορικά (που ανήκουν στα λυρικά μέρη της τραγωδίας).
Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι οι τραγικοί ποιητές πρέπει να παρουσιάζουν το Χορό ως ένα από τα πρόσωπα της τραγωδίας· στον Ευριπίδη όμως ο Χορός δεν έχει συνήθως ουσιαστική συμμετοχή στη δράση, αλλά με τα άσματά του αντικαθρεφτίζει τα πάθη των ηρώων και στοχάζεται με αφορμή τις περιπέτειες και τα πάθη τους για θέματα, όπως είναι η ευτυχία, ο θεός, η τύχη κ.λπ.
Ο Πρόλογος
είναι ένα από τα κατά ποσόν διαλογικά μέρη της τραγωδίας. Το μέρος της τραγωδίας που προηγείται της εισόδου του χορού· σημαίνει τον πρώτο λόγο του ηθοποιού· μπορεί να έχει μονολογική αλλά και διαλογική μορφή.
Στην Ελένη, το πρώτο μέρος του Προλόγου είναι ένας μονόλογος της Ελένης και το δεύτερο ένας διάλογος της Ελένης με τον Τεύκρο. Με τον πρόλογο οι θεατές μαθαίνουν για τον τόπο, τα πρόσωπα και τα βασικά στοιχεία του μύθου.
Aριστερά οι στίχοι 1-62 της α' σκηνής του προλόγου.
΄...Την κατηγορούν ότι ήταν η αιτία του τρωικού πολέμου. Η Ελένη ήταν μόνο η πρόφαση ενώ η πραγματική αιτία ήταν το σχέδιο του Δία να ξαλαφρώσει τη γη από το πλήθος των ανθρώπων και να προβάλλει τη δόξα του Αχιλλέα. Η Ελένη αμφισβητεί την έννοια του δικαίου που επικρατεί στις μέρες της αλλά και στα χρόνια του Ευριπίδη. Υπάρχει έλλειψη ισορροπίας και ηθικής τάξης για αυτό και οι καλοί τιμωρούνται αναίτια. Η Ελένη αμφισβητεί επίσης την παραδοσιακή αντίληψη για τους θεούς σύμφωνα με την οποία οι θεοί οργίζονται, τιμωρούν, στήνουν απάτες και εμφανίζουν ανθρώπινα πάθη και αδυναμίες. Κατακρίνεται από την Ελένη η μικροπρέπεια των Θεών και αμφισβητείται η παντοδυναμία τους.΄
Σχεδιάγραμμα προλόγου
